Historia

Ziemie, na których leży Olsztynek pierwotnie należały do pruskiego plemienia Sasinów. W XIV wieku zostały one skolonizowane przez Krzyżaków. Z inicjatywy komtura ostródzkiego Gunthera von Hohenstein zbudowano tu zamek wokół którego rozwinęła się osada o nazwie Hohenstein. Prawa miejskie otrzymała w roku 1359, a po zabudowaniu reprezentowała typowo niemiecki styl, z rynkiem w centralnym punkcie i ratuszem. Gotycki ceglany zamek położony był na północnym wzgórzu i otoczony murami obronnymi. Obok niego wzniesiono zaś kościół.

Na przełomie XIV i XV wieku rozwijało się przede wszystkim rzemieślnictwo i handel. Mieszkańcy miasta dzielili się na ludność niemiecką (warstwy zamożne) i polską (plebs) przybyłą tu z terenów Mazowsza. Upowszechniła się wówczas spolszczona nazwa miejscowości – Parvum Olsten. W XVI wieku Prusy Książęce przeszły na luteranizm, w związku z czym również w warmińskich miastach spowodowało to podziały religijne. Część ludności pozostała przy kościele katolickim, część stała się ewangelikami. Do tych drugich należeli również osadnicy polscy z Mazowsza, których później nazywano Mazurami.

XVI stulecie przyniosło Olsztynkowi dalszy rozwój gospodarczy i wzmocnienie znaczenia, co zaowocowało utworzeniem starostwa, archiprezbiteriatu i szkoły partykularnej, browary, młynów i sądu. Ludność nadal utrzymywała się głównie z rzemiosła i handlu. Dobrą passę przerwał wiek XVII i XVIII pełne konfliktów zbrojnych, pożarów, epidemii i głodu. Wojny ze szwedami i najady tatarskie poczyniły w mieście spustoszenia. Nieszczęść dopełniły wojny napoleońskie z początku XIX wieku. Dopiero druga połowa tego stulecia przyniosła uspokojenie i odrodzenie miasta. Stopniowo pobudowano drogi, linie kolejowe, budynki użyteczności publicznej, system wodociągów, a także wprowadzono oświetlenie gazowe, a później elektryczne. Wzrosła ponadto liczba ludności, a miasto stawało się coraz bardziej nowoczesne.

W okresie II wojny światowej w pobliżu Olsztynka założono niemiecki obóz jeniecki Stalag I B w którym przebywało 48 000 więźniów. Po wkroczeniu wojsk radzieckich w 1945 r. nastąpiła pospieszna, chaotyczna ewakuacja ludności, która uciekała w kierunku Elbląga i Niemiec. Wojska radzieckie szybko zdobyły miasto, które po inwazji zostało w 70% zniszczone. Wiosną tego roku w nowych realiach geograficzno-politycznych przekazano przekazano miasteczko administracji polskiej.