Historia

Pierwsze wzmianki o ziemiach, na których leży Iława sięgają roku 1226, kiedy Konrad I mazowiecki wydał dokument, zapowiadający przybycie Krzyżaków na te tereny. Mieli oni chrystianizować pogan, którzy władali także terenami, na których obecnie leży Iława. Po opanowaniu przez Krzyżaków i podboju Prus w 1283 obszar ten objęty został akcją kolonizacyjną.

Miasto założył komtur krzyżacki Sieghard von Schwarzburg w 1305. W tym samym roku Iława otrzymała prawa miejskie. Położenie geograficzne (teren otoczony wodami, więc łatwy w obronie) oraz ulokowanie miasta w miejscu dawnej staropruskiej osady rybackiej zdecydowały o lokalizacji miasta w tym miejscu. Iława znajdowała się na terytoium krainy Prusy Górne.

Pierwszy dokument lokacyjny miasta wydany przez Siegharda von Schwarzburg w 1305 r. zaginął, zachowały się jedynie jego ponowienia z 11 czerwca1317 oraz 10 kwietnia1333. Także w 1317Luther von Braunschweig wystawił nowy przywilej. Von Braunschweig został później wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego, a sam dokument przyniósł wiele szczegółowych informacji. Mówił on m.in. o tym, że mieszczanie otrzymali nadane im wolności na zasadach prawa chełmińskiego. Wolności te obejmowały obszar od dębu przy Jeziorze Iławskim wzdłuż granic wsi Dziarny do sosny przy drodze z Iławy do Radomna niedaleko jeziora Łabędko, następnie doliną do dębu przy wsi Wikielec, stąd na prawo do dębu przy Jezioraku, a dalej jego brzegiem do rzeki Iławki, stamtąd w dół do młyna.

Przywilej ten był tylko uzupełnieniem wcześniejszego dokumentu, natomiast inaczej było z dokumentem z 1333, w którym nastąpiło uzupełnienie przywilejów, a którego wystawcą był wielki szatny zakonny oraz komtur dzierzgoński Günter von Schwarzburg. W latach 1362-1363 rozwój Iławy zahamowała zaraza, która zdziesiątkowała mieszkańców miasta.

W połowie XV wieku Iława wraz z innymi miastami zakonnymi stanęła po stronie Związku Pruskiego, który skierowany był przeciwko Krzyżakom. Przyczyną tego była bezlitosna polityka krzyżacka. Po klęsce polskich wojsk pod Chojnicami18 września1454 miasto zmuszone było wrócić na stronę krzyżacką. II pokój toruński zostawił Iławę przy zakonie. Na początku 1520 miasto przeszło na krótko pod panowanie polskie, jednak 30 września1520 mieszkańcy opowiadający się po stronie zakonu zdradzili, przez co miasto ponownie zdobyły wojska krzyżackie.

Po podpisaniu II pokoju toruńskiego w 1466 roku Iława pozostała w granicach Prus Zakonnych, będących lennem króla Polski. Po zawarciu traktatu krakowskiego z zakonem (1525) Iława znalazła się w Prusach Książęcych, które pozostawały lennem I Rzeczypospolitej aż do podpisania traktatów welawsko-bydgoskich w 1657 roku. Od tego czasu miasto znalazło się granicach niezależnych już Prus Książęcych, które w 1701 roku wraz z Brandenburgią utworzyły Królestwo Prus.

Od połowy XVI do połowy XVII wieku liczba ludności miasta nie przekraczała 600 osób. Wiek XVII to głównie liczne spory ze starostami oraz walka z częstymi pożarami (np. wielki pożar z 1706, który przetrwał tylko kościół Przemienienia Pańskiego oraz nieliczne domy). Wiele zniszczeń przyniosły także wojny polsko-szwedzkie i napoleońskie oraz wojna siedmioletnia. Rozbiory Polski nie spowodowały żadnych zmian w sytuacji politycznej Iławy, która już dużo wcześniej była w granicach Prus.

XVIII i XIX wiek były dla miasta okresem szybkiego rozwoju. Miasto leżało przy szlaku handlowym z Gdańska do Warszawy oraz do Grudziądza i Malborka, więc napływać zaczęli do niego liczni osadnicy. Znaczący wzrost liczby ludności oraz ożywienie gospodarcze pojawiły się po otwarciu połączenia kolejowego z Toruniem, Ostródą, Malborkiem, Mławą i Brodnicą oraz wybudowaniu bitych dróg do Susza, Lubawy, Zalewa i Ostródy. Sprzyjało temu także otwarcie w 1860 odgałęzienia Kanału Elbląskiego. Dzięki przekształceniu miasta w ważny węzeł komunikacyjny, Iława zaczęła się stopniowo rozrastać.

Początek XX wieku był okresem dalszego rozwoju: wybudowano gazownię (1901), wodociągi miejskie (1903) i ratusz (1912). Po I wojnie światowej zgodnie z jednym z postanowień traktatu wersalskiego11 lipca1920 na Warmii i Mazurach odbył się plebiscyt, decydujący o przynależności Iławy do Niemiec. Za przynależnością do Polski opowiedziało się tylko 5% głosujących. Była to porażka strony polskiej. Tuż przed II wojną światową wdrażano program robót publicznych, który w znacznym stopniu zmniejszył bezrobocie. Dzięki temu popularność w mieście zdobyła nazistowska partia NSDAP.

Gdy wybuchła II wojna światowa Iława liczyła 13 000 mieszkańców. W czasie jej trwania w okolicy dzisiejszego parku obok głównego dworca PKP mieścił się obóz pracy oraz obóz karny dla więźniów ze Sztumu, a po zdobyciu przez Rosjan obóz jeniecki. Na terenie miasta nie toczono głównych walk, jednak w styczniu 1945 wojska radzieckie II frontu białoruskiego, zmierzające w kierunku Niemiec, wkroczyły na krótko do Iławy. 22 stycznia Armia Czerwona zajęła niemal doszczętnie zniszczone i wyludnione miasto. Po przejściu pierwszej linii frontu, do miasta wkroczyły tyłowe jednostki radzieckie, w których dominowali żołnierze z Dalekiego Wschodu. Plądrowały one i podpalały wszystko, co stanęło im na drodze, skutkiem czego było zniszczenie miasta w 75%.

Wikipedia